Afaan Oromo Teachers and Oromo Policy Makers Lack Creativity, they Keep Qubee Amorphous!
It was nice attempt that Oromo scholars like Dr. Haile Fida and Oromo organizations such as the OLF created, used and promoted Qubee, which is more suitable than Geez-Fidel to write Afaan Oromo. Using double consonants and double vowels was very good to differentiale words according to their concrete meanings. At that time, there was no appropriate computer technology to replace the double letters with single letter plus certain sign. But, now at this modern era of computers, why do Afaan Oromo teachers and Oromo policy makers lack creativity and stick to the hitherto amorphous writing of Qubee with bulk of double letters? I think, it is possible to get rid of at least double vowels, if not be free from double consonants.
It is clear that all enemies of the Oromo mainly target the core identity of the nation – Afaan Oromo. The past Habesha regimes prevented it from being used officially and tried to eliminste it. The present rule of the Hybrids (marital, physical and/or mental Diqalas) led by Abiy Ahmed are also vehmently determined to keep Afaan Oromo at second level by maintaining the hitherto domination of Amarigna/Amaranet over Oromummaa. It is now the main job of genuine Oromo nationalists rallying behind the OLF/OLA and OFC to promote Afaan Oromo to its legitimate leading primary position replacing Amarigna. Then, it can be the primary working language of all federal institutions like parlament palace, cabine, court, military and security. The promotion need to be in triple way: 1. make it free from balk of vowels, 2. use it as primary federal language & 3. apply it to sing all musics of different cultures in Ethiopia as well as others in the world. I specially recomend to sing the Gonderigna beat of Yejjuu and Tigrigna rhythm of Raayyaa in Afaan Oromo.
Otherwise, our qubee needs reform and modification! The major bulk of repetitions in Afaan Oromo orthography is caused by using double vowels in writting the tonal long syllables. I would suggest to add 5 vowels for elongation, instead of using double vowels. For instance; ã instead of aa; é instead of ee; ɨ instead of ii; ô instead of oo and ü instead of uu! The only thing we need to make it practical is to creat keyboard and/or software for the possible writting of the 5 letters! Enjoy the following qubee music to be creative and motivated: https://www.youtube.com/watch?v=gmm0WPP48eQ
Here is an examplary article:
Sénãn Oromô Akka Janus Füla Lama Qaba!
Hubachɨsa: qubé kénya xiqqo foyyéssüf jecha, dubbistôta shan dabalén jira: ã = aa; é = ee; ɨ = ii; ô = oo fi ü = uu!
Baarreffamni kun kan ani Afãn Oromôtɨn yerô durãf dhiyése wãn ta’éf, yô dogoggorri késsa jirãte na ofkolcha. Akka ani amma Afãn Oromôtɨn yãda kô dhiyésü yãlu kan na kakãse, débisa Obbo Abdɨ Borü barrefama kô tokkôf kenne dha. Durãn dursé Ob. Abdɨ wãn lamãf galatéfachün barbãda: tokkoffã yerô hunda yãda isã Afãn Oromô barédã, midhãwa fi qulqullü dhan nüf dhiyésü isãf; lammaffã ammô baréffama kô sana irratti akka Oromô tokkotti kabajã fi nãmusãn qéqa kennü isãf. Késattü, namummã kô fi yãda kô adda bãse ilãlün isã namøta heddü baréffama sana dura-dhãbbatanɨ na shakkani fi na yakkan irrã adda isa godha. Fakkénya gãrɨ ta’ü isãtɨf ulfina guddã qaba; na birattis ni kabajama.
Itti ãnsé, wã’é Janus xiqqo ibsün yãla. Maqãn kun ‘mythology’ Grék késsatti wãqa Rome tokkôf kan kename dha. Füla lama qaba jedhamé himama: füla jalqabã (alpha) fi füla xumurã (omega). Sürãn isãf kennamu garri cãlu matã nam-tokkô, füla lama walɨn, argisɨsama. Fülli lamãn sun wal hã fakkãtani ykn wal hin fakkãtɨn ani himü hin danda’u. Akka asitti (http://de.wikipedia.org/wiki/Janus_(Mythologie) argisɨsame yô ta’e, wal fakkãtu jedhén yãda. Ani garü yôn sénãn Oromô füla lama qabãtinnã lãta jedhé gãfadhu, füla garagarã lama jechü kô ti. Mãlɨf akkan kana gãfadhe, yãda ani asitti barréssü yãlu irrã hubatama jedhén amana.
Baréfamni kô qéqame sun akkasitti awwãra kãsün isa karã tokko na gaddisɨse, karã birã ammô na gammachɨse. Kan na gadisɨse, jarjarsüdhãn maxxansü irrãn kan ka’e wãn xixiqô irrã of qusachü dhɨsü kô ti. Barréfamni kun wagga lama dura “Ethiopian Review Forum” irratti barréfame malé, akka ‘article’ tokkôtti, hamma dhumãtti itti hin yãdamne ture; wãn ani dhiyénya kana débisé baréfama “Jawarawi Harakat …” jedhu késsatti kãséf, namni birã fide akka yãda (comment) godhé maxxanse. Namni na béku tokko ammô yãda kana dubbisé, “kun matãn isa akka ‘article’ tokkotti otü maxxansamé dansã dha” jedhé yãda nãf kenninãn jarjarsü dhãn maxxansɨse. Jarjarsü kana késsatti, maqã kutã tokkô (Shoa) fi maqã namôta kutã sana késsã akka fakkényatti kennün kô akka dubbistô nni heddün jallãtti na hubatan godhe. Warri akkas na hubatanɨs na shakkü fi na yakkü filatan. Kan na gammachɨse ammô, namü yãda isã garagarã dubbɨ sana irratti kennaté marɨhachü isã ti.
Mé amma gara yãda akkas nu afãnfãjesse kana hã ilãllu. Akkan shakkame sana, ani Oromô kutã tokkô yakküf hin barréssine, hubannã ani sénã Oromôf qabu késsã xiqqo calaqise malé. Namônni ani akka fakkényãtti kennes warruma sammü kôtti dhufan malé, itti yãdé isãn filén miti; otün yerô fudhé itti yãdera ta’é akkas hin godhu ture; kanãf jarjarsün sun wãn dogoggora fakkãte kana üme. Garü akkas nu marɨhachɨsün isã ammô, “bagan jarjaré maxxansɨse” na jechisɨse. Gãrɨs hã ta’u hamã, yãdni ani dubbistôta irrã arge, hawãsa kényãf barumsa wãn ta’u dha jedhén amana. Yãdni ani hamma ammãtti barréssã ture hundi, hawãsa Oromô marɨhachɨsu irra kan darbe, akéka birã hin qabu. Sénãn Oromô ammô, akkuman afãn Inglizitɨn ibsã ture, akka Janus wãn bifa (füla) lama qabu fakkãta; isãnis:
– Oromianist narrative’ (sénã isa warri ‘decolonization of Oromia itti amanan himani). Fülli sénã kun kan sénã Oromia isa fãlla sénã Abyssinia ta’e ibsu dha. Füla kana kan qaban warra Oromianist ta’anɨ sénã Oromô akka saba ãdã guddã fi bulchinsa gãrɨ qabãchã ture, garü kolonɨ Abyssinia jalatti kufetti himan. Isãn kun Oromô warra “I am Oromo first; Ethiopia is imposed on me” jedhu hunda hammata. Sénã isãn himan, Oromôn saba Kush yô ta’u, Habeshãn ammô saba Semetic akka ta’e fi biyyøttãn laman (Abyssinia fi Oromia) ollã akka ta’an ibsa.
– Oropianist narrative’ (séna warri ‘democratization of Ethiopia or transformation to Oropia’ sammütti qabani). Fülli birã kun, isa sénã Oromia fi sénã Abyssinia walitti fidü yãlu dha. Warri füla kana calaqisan warra Oromô akka saba biyya Ethiopia jedhamtu kana wagga 300 bulchaa turrétti dhiyésani. Isãn kun warra “I am Oromo, who contributed a lot in building the current Ethiopian state” jedhu. Sénã isan himan kan warra Kush/Meroe walɨn wal qabaté biyya lamãnü (Abyssinia fi Oromia) hammata. Oromô warri “federation dhugã fidüf qabsôfna, yô barbãchises maqaa union kanã Oropia (Oromumma Led Ethiopia) jenna” jedhan, füla sénã kanas ni késsumsɨsu.
Yô fakkényãf sénã kénya yerô warãna addunyã II, bara lola Xaliyãnɨ walɨn gône (Oromô gar tokko Xãliyãn lolani, kãn ammo Xãliyãn fãna dhãbbatanɨ Habashã lolan) fi Oromota nafxãnya Minilik ta’anɨ lafa argatan tokko-tokko ilãllu, gãffɨlén ka’ü malan: füla lamãn kana akka sénã Oromôtti fudhachü dandénya mø tokko filachü qabna? Bifa lamãn kana késsã tokko jajü fi kan birã xiqqéssü qabna mô lamãnü qixa ilãlü dandénya? Yô tokko filanne hô, mãlɨf filanna? Füla lamãn walitti fidné, achi késsã sénã walô tokko bãsü ni dandénya?…kkf dha. Késsattü, warri siyãsa Oromô gaggéssu, sénã tokko yô dhiyésan, akka mul’ata isãnɨ tajãjilutti ta’üf itti yãdanɨtu. Kanãf natti fakkãta, qãmonni siyãsa Oromô warri “federeshina dhugã ijãrra, Ethiopia késsatti Oromian if bulchü qabdi” jedhan, séna lamãnu kan késumsɨsan. Achirrã ka’anɨtu kãyyô ‘Ethiopian Federation‘ jedhu qabatanii kan déman. Dégartônni yãda kanã gar-tokko, yô furmãta yerô dhérãf ta’u barbãnne, “maqã federation ijãrüf démnu sana Oromia hã bãsnu” jechaa jiru. Yô kana gône, gara fuldurãtti, “Oromôtu Ethiopiawinet fudhata otuu hin tãne, Habashãtu Oromiyawinet fudhata” jedhanii amanu.
Amma gãffilé Ob. Abdɨ kãsé sana gaggabãbsé débisüf: yøn loltøta Semien fi Tigrai jedhu, loltün Abyssinia bakka birã (Gojjam, Gondar Kibbã fi Lasta) Minilik II fãna hin turre jechü kø miti; loltønni isã heddün garü Shoa kãbã késsã ta’ü wãn hãllu natti hin fakkãtu; loltün Tigrai ammø Oromia késsatti kan heddummãtte erga 1991 as malé, isa dura hin turre; “môrã dɨnã késsa kan hojjete hundi méshã fi gantü dha” wãn jedhu kun sirrɨ natti hin fakkãtu; môrã dɨnã késsa tã’ani firãf hojjechü fi mɨdhã tokko lammɨ irratti otü hin dalagɨn jirãchünis numa jira; ani barrefama kôkéssatti kutã Oromô tokko yakkü hin barbãnne, yakkamtôta Oromô hunda qulqulléssünis fedhɨ kô hin turre; garü namônni yãda kô dubbisan gar-tokko warri akkasitti na hubatan, otü irra deddébisanɨ yãda kô dubbisanɨ nan gammada; fakkényi kubbã mɨllã Jarman fi Poland sun yãduma kô ibsüf malé, taphattôta sana namøta hãla siyyãsa késsa jiran wajjin wal qixxésüf miti; Dr Fikre séna kan waggã 3000 barrésse, ani ammô kan waggã 300 duwwãn ilãle, kanãf yãdni kényi lamãn heddü wal hin fakkãtu.
Wãnuma fedhéfü, awãra dhékkamsã fi marɨ ho’ã akkasi kãsün sun milkã’ina barréfama sanã argisɨsa. Marɨ godhame hundatti ani gammadén jira. Barréffama dhihãtan késsatti, qabxɨlén tokko-tokko namøta marɨf akka kakãsütti, yô barbãchise akkas ‘provocative’ ta’ün barbãchisã dha. Dubbistønni gar-tokko garü, wãnuma yãdni kô isãnɨf hin liqimsannéf jecha, wãn ani “hammina dhoksãn” dému fakkéssanɨ himü barbãdan (they wanted to make a diagnosis of my “evil intention”). Kun dogoggora késsa isãn büsa malé, wãn ani démuf békü isãnɨ hin argisɨsu. Gara fuldurãfü, akka Ob. Abdɨ godhe kana yãda mormü fi xɨnxalü irratti otü xiyyéfatanii gãrɨ dha. Hunda cãlã ammô, ani yãda kô barréssé kanɨn maxxansü “barsɨsüf” miti, yô namônni yãda irratti kennan débisé achi irrã barachüf malé. Débi’ɨ ani barréfama sanãf argadhe garü kan nama ajãyibu: dubbistønni gar tokko “this is collective criminalization” jedhanɨ akka ani Oromô kutã tokkô yakketti hubatan; warri kãn ammô “this is collective de-criminalization” jedhanɨ akka ani yakkamtôta qulqullésü yãlétti na fudhatan. Baréffama tokkôf bifa wal hin simmanne lama kennan. Kan ani gochü barbãde garü, “importance of critical history” argisɨsü ture; “politicized history” hunda of waga’ü dhɨsné, ija qéqãtɨn sénã kénya hã ilãllu jechü kô ti. Hunda cãlã garü, yô akka dogoggorãtti fudhatame, maqã kutã Shoa duwwã kãsün kô, olola dɨnãf karã akka bane argü dandahén jira.
Dɨnni Oromô qãwwa akkasɨ yô argattu, akka titɨsa raqa argatté itti gammaddi; sanattis fayadamté Oromô walitti naqüf tattãfatti. Oromôf garü yãda addaddummã qabu bifa gãrɨ fi nagãn késumsɨsün hãrã miti; abbôtiin kénya sirna Gadã késsatti Odã jala tã’anɨ akkasitti marɨhachã fi yãdãn wal dura dhãbachã turan; ni wal dhaggéfatu ture, ni wal dandahus; abãrsɨ fi arrabni dubbɨ Oromô késsa hin jiru ture. Gumɨ Gãyyô késsatti Oromôn yãda garagarã hundãf bakka kenna; yãda walɨ uggurün hin jiru; namü sénã fi kãyyô addaddã sodã tokko malé gadi bãsé hima, marɨfis dhiyéssa; “tolerance of diverse opinions” akkasɨ kun ãdã Oromô késsatti békamã dha; mãlɨf kana barrésite ykn dubbatte jedhani wal yakkün hin jiru ture. Sénãn garü kan akka dhugãtti fudhatamu yø wãn dhugã fakkãtu késsa jirãte dha; mãltu dhugã dha, kamtu dhara jedhani irrã marɨhachün wãnuma jiru. Anis kan dhagahé fi dubbise irrãn barrése; yô dhugã hin fakkãnne ykn ammô kan qabsô bilisummã Oromô mɨdhu ta’e, yãda akkasi dura dhabbachün rakkina hin qabu. Walumã galatti, ergã ani barréfamôta kô dhiyénya kana maxxanfaman késsatti dabarsü barbãde, “Oromummãn düla warra Ethiopiawinet léllisün godhamu irran kan ka’e lãfü hin danda’u ykn bishãwü hin qabu” kan jedhu ture. Afãn Inglizitɨn gababsé kãhün yô barbãchise:
The campaign of Ethiopiawinet (Ethiopian nationalism) to dilute Oromummã (Oromo nationalism) is a futile exercise. If territorial integrity of the union is chosen to be kept intact by Oromo people, then we now need to move on and struggle to realize the following five important virtues: 1) Democracy, including national self-determination, be future rule of political game in the union; 2) Afaan Oromo be primary working language of federal government; 3) Freedom from the hegemonist TPLF and from any sort of national domination; 4) Odã be central part of flag for the union; 5) Oropia (land of the braves) be name of the future true federation, replacing Ethiopia (land of the burnt face). Only fulfillment of these five parameters can be the possible guarantee for future long-lasting multinational federation. If the other nations, including Abyssinians, fail to accept this demand and/or offer, further push for an independent republic of Oromia is inevitable. It is up to them to choose an integrative Oropia in order to avoid disintegration of the union, which will be caused by an eventual independent Oromia.
Dhuma irratti gãffɨ Ob. Abdɨ isa guddã sana débisün yãla. Innis akkas jedhé gãfate: “kennãn, dandéttɨ fi békumsi Oromô kan fedhɨ saba Oromôtɨf hin tãne ykn hin ôlle hɨkkãn isã mãli?” Hɨkkã isã sirrɨtti argüf wãn lama adda bãsü qabna: hɨkkã kennãn akkasɨ lammɨf qabu fi hɨkkãn inni nama sanãf qabu. Kennãn, dandéttɨ fi békumsi nama akkasi kun, fayidã lammɨ fi saba isãf hin ôlle malé ofi isãf qabénya guddã dha. Nammôta akkasi kana irrã dandéttɨn isãni mulqamü hin qabu, ammô garé hin tãnéf akka ôle himün barbãchisã dha. Yô kennãn kun yakka lammɨ ofɨ irratti hojjechüf ôlé jira ta’e, ragã dhiyéssüdhãn himamü qaba. Ergãn ani barréfama sana késsatti dabarsü yãles kanuma. Dandéntɨ dhünfã namôta akkasɨf békumsa kennü jechün, yakka isãnɨ irrã dhiqü jechü miti. Yô yakka hojetanɨ jiru ta’es, “they are simply well talented criminals”. Kanãtɨ achi, hãla amma késsa jirrutti yô füla Janus (sénã Oromô) lamãn késsã tokko dhɨsné, isa kãn duwwã ilãlle, kun garãgarummã ilalchã ti malé yakka miti. Ani füla isã tokko yôn arge, Ob. Abdɨ ammô isa bira yô ilãle, lamãn kényu mirga qabna. Kanãf jenné wal hin balãlefannu, hin abãrru, hin yakkinu; hunda cãlã ammø Wãq kényas akka nuti wal hubannu numa nu gargãra; hã jabãnnu!
Galatôma